VEFATININ 81., VATAN TOPRAĞINA VERİLİŞİNİN 66. YILINDA - 4
Anıtkabir Proje Yarışması, umulanın üzerinde ilgi uyandırdı. İkinci Dünya Savaşı’nın en çetin günleri olmasına rağmen yarışmaya; Türkiye, Almanya, İtalya, Avusturya, İsviçre, Fransa ve Çekoslovakya’dan toplam 49 proje katılmıştır. Projelerin ikisi şartnameye uygun olarak gönderilmediği için değerlendirmeye alınmadı. Değerlendirilen 47 projeden 27’si Avrupalı, 20’si de Türk sanatçılara aitti.
HÜKÜMET, Anıtkabir Proje Yarışması şartlarını hazırlatıp dünyaya ilan ederek, son derece önemli bir karar aldı. Bunu da değişik dillerde yayınladı. Yarışmaya katılan sanatçıların eserleri, uluslararası bir jüride incelenerek kesin karara bağlanacaktı. Bu karar memnunluk uyandırdı. Hiçbir sanatçının hakkı kaybolmayacaktı. Hükümetçe kurulan tarafsız jüride, o zamanlar Avrupa’nın ünlü sanatçılarından olan Alman Prof. P. Bonatz, İsviçreli Prof. İvan Tenghom ve Macar Prof. Karoly Wickinger ile ünlü Türk sanatçıları Prof. Arif Hikmet Holtay, Bayındırlık Bakanlığı Yapı ve İmar İşleri Reisi Yüksek Mimar Muammer Çavuşoğlu ve Ankara Eski İmar Müdürü Yüksek Mimar Muhlis Sertel bulunuyordu. Belgelerde jüride yer alacak bakanlık temsilcisi Türk mimar/mühendislerin tespit edilmesi sürecinin Şubat 1942’de hızlandığı görülmektedir. 27 Şubat 1942’de Başbakan’ın imzasıyla Nafia (Bayındırlık) ve Maarif (Eğitim) Bakanlıklarına yazılan bir yazıda; “Atatürk Anıt-Kabir proje müsabakasına ait jüri heyetinde güzel sanatları temsil etmek üzere (Nafiaya mütehassıs bir mühendisin) bir zatın bulunması tensip edilmiştir. Aralarından biri seçilmek üzere namzet olarak (3) kişinin tespiti ile isimlerinin acele bildirilmesi” istenmiştir. 28 Şubat 1942’de Nafia Vekili Ali Fuat Cebesoy imzasıyla Başbakanlığa yazılan yazıda belirtilen üç isim; Muammer Çavuşoğlu, Hüseyin Kara ve Sadettin Onat idi. 9 Mart 1942’de Başbakanlık’ta bu üç isimden Nafia Vekaleti Yapı ve İmar İşleri Dairesi Reisi Yüksek Mimar Muammer Çavuşoğlu seçildi. 3 Mart 1942’de Maarif Vekili Hasan Ali Yücel imzasıyla Başbakanlığa gönderilen yazıda belirlenen üç isim; Sedat Eldem, Arif Hikmet Holtay ve Emin Onat idi. 9 Mart 1942’de bu üç isimden Güzel Sanatlar Akademisi Öğretmenlerinden Arif Hikmet Holtay seçildi. Başbakanlık bu iki isme ilave olarak 9 Mart 1942 tarihli kararı ile Ankara Sabık (Eski) İmar Müdürü Muhlis Sertel’i jüri üyeliği için görevlendirdi.
YARIŞMANIN SONUÇLANDIRILMASI
Anıtkabir Proje Yarışması, umulanın üzerinde ilgi uyandırdı. İkinci Dünya Savaşı’nın en çetin günleri olmasına rağmen yarışmaya; Türkiye, Almanya, İtalya, Avusturya, İsviçre, Fransa ve Çekoslovakya’dan toplam 49 proje katılmıştır. Projelerin ikisi şartnameye uygun olarak gönderilmediği için değerlendirmeye alınmadı. Değerlendirilen 47 projeden 27’si Avrupalı, 20’si de Türk sanatçılara aitti. Yarışmaya gönderilen projelerin kabul işlemi uluslararası yarışma esaslarına göre yapılıyordu. Projelerin üzerinde ad ve adres olmadığından eserlerin kimlere ait olduğu bilinmiyordu. Yarışmaya müracaat süresi bittikten sonra 12 Mart 1942 tarihinde jüri üyeleri Başbakanlık’ta toplandılar. Ankara Sergi Evi jürinin çalışması için tahsis edildi. Jüri ilk toplantısında Prof. P. Bonatz’ı heyet başkanlığına, Yüksek Mühendis M. Sertel’i de raportörlüğe seçti. Jüri üyeleri ilk toplantısından sonra Etnoğrafya Müzesi’nde Atatürk’ün geçici kabrini ziyaret ederek Zafer Anıtı’na çelenk koyduktan sonra Rasattepe’ye giderek incelemelerde bulundular. Ankara Sergi Evi’nde çalışmalarına başlayan jüri üyeleri yarışmaya gönderilen projeleri incelediler. Her üye üzerinde rumuz olarak rakamlar konulmuş olan projeleri inceliyor ve gizli olarak not veriyordu. Jüri, çalışmalarını 20 Mart 1942’de tamamladı ve projelere ait değerlendirmelerini içeren raporu Başkanlık’a sundu. Jüri üyeleri 21 Mart 1942’de ülkelerine döndü. Başbakanlık Anıtkabir Komisyonu, 23 Mart 1942’de jüri üyelerinin on günlük çalışmalarının sonuçlarını bir tebliğ yayınlayarak kamuoyuna duyurdu. Bu tebliğe göre; üç eser jüri tarafından “ödüle layık” görüldü. Beş eser de “takdire değer” görülerek satın alınması hükümete teklif edildi. Ödüle layık görülen üç eser, ünlü Tanenberg Anıtı’nı yapan Alman Prof. Johannes Kruger (9 Numaralı Proje), İstanbul Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyeleri Prof. Dr. Emin Onat-Doç. Dr. Orhan Arda (25 Numaralı Proje) ve İtalyan Prof. Arnaldo Foschini (44 Numaralı Proje)’ye ait olan eserlerdi. Jüri ayrıca Anıtkabir proje yarışmasına gönderilen eserlerden beş tanesini de “mansiyon” ödülü verilmeye değer buldu. Bunlar şu projelerdi: İsviçreli Mimar Ronald Rohn (42 Nolu Proje), İtalyan Mimar Giovanni Muzio (41 Nolu Proje), İtalyan Mimarlar Giuseppe Vaccaro, Gino Franzi (45 Nolu Proje), Türk Mimarlar Hamit Kemali Söylemezoğlu, Kemal Ahmet Aru, R. Akçay (24 Nolu Proje), Türk Mimarlar Feridun Akozan, M. Ali Handan (29 Nolu Proje). Jüri bu ilk üç proje ve “mansiyon” için önerilen beş proje hakkında oy birliği ile karar vermişti. Ancak bu eserlerden hiçbirini ötekilerden üstün görmemişti. Bundan başka jüri bu üç eseri ayrı ayrı eleştirmiş, her üçünde de bazı değişiklikler yapılmasını tavsiye etmişti. Daha önce hazırlanan ve kamuoyuna ilan edilen “Anıtkabir Proje Yarışması Şartnamesi” içindeki bir maddede; “Jüri Heyeti’nin en iyi addettiği üç projeden birinin kat’i olarak intihap (seçme) keyfiyeti, doğrudan doğruya Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’ne aittir” deniliyordu. Buna göre jürinin ödüle layık gördüğü üç eserden birini seçme yetkisi hükümete aitti.
JÜRİ, 3 PROJEYİ ÖDÜLE DEĞER BULDU
Durum oldukça hassas, üç projeden en uygun olanını seçebilmek kolay değildi. Jüri, bu üç projeyi niçin ödüle değer bulduğunu bildiren bir rapor vermişti. Hükümet bu konuda yetkili birçok kişinin düşüncesini aldı. Bu düşünceleri de dikkate alan hükümet; Türk mimarlar Prof. Dr. Emin Onat ile Doç. Dr. Orhan Arda’nın eserini uygulamaya karar verdi. Bu kararın dayanakları arasında şu hususlar yer alıyordu: “Yarışmayı kazanan üç proje birçok yönden aynı değerdedir. Fakat bunlar içinde, iki Türk’ün yaptığı eser bu milli konuyu daha başarılı olarak ifade etmiştir. Ayrıca, jüri raporunda belirtildiği gibi, bu projenin araziye uygunluğu öteki projelerden çok üstündür.” Hükümet, 7 Mayıs 1942’de gerçekleşen Bakanlar Kurulu toplantısında yarışma sonuçları ile ilgili jüri heyetinin raporu görüşerek karara bağlandı:
“Kararname
Ebedî Şef Atatürk için yapılacak Anıt-Kabir projelerini tetkik eden jüri heyetinin raporu İcra Vekilleri Heyetinin 7/5/1942 tarihli toplantısında tetkik olundu.
1. Mükafata değer görülmüş üç projeden:
A) Profesör Emin Onat ve Doçent Orhan Arda’ya ait (25) sıra ve (60927) hüviyet numaralı projenin birinci seçilmesine,
B) Profesör Yohannes Krüger’e ait (9) sıra ve (21472) hüviyet numaralı proje ile Profesör Arnoldo Foschini’ye ait (44) sıra ve (14916) hüviyet numaralı projelerin ikinci sayılmasına,
2. Esasen bu üç projeden hiçbirinin doğrudan doğruya tatbike elverişli olmadığı ve tadile muhtaç bulunduğu Jüri heyeti raporunda da tasrih edildiği cihetle birinci olarak seçilen projenin de tatbik edilmemesine,
3. Mansiyon kazanan beş projenin beşinin de satın alınmasına,
4. Binaenaleyh, vergi tevkifatı çıktıktan sonra safi miktar olarak:
A) Birinci seçilen proje sahiplerine müsabaka talimatnamesinin 20’inci maddesinin 2’inci fıkrasına göre (4.000),
B) İkinci sayılan iki proje sahiplerine 19’uncu maddenin 2 inci fıkrasına göre (3.000) er,
C) Mansiyon kazanan beş proje sahiplerine yine 19 uncu maddenin 4’üncü fıkrasına göre 1.000’er lira ödenmek suretiyle, açılmış olan müsabakanın tasfiyesine karar verilmiştir. İmzalar: Reisicumhur İsmet İnönü, Baş Vekil Refik Saydam ve Bakanlar.”
Bu karar gerekçeleri ile birlikte 9 Haziran 1942 tarihinde yayınlanan bir tebliğ ile kamuoyuna duyuruldu. Türk sanatçıların eseri kabul edildikten sonra, Emin Onat’ın projesinin incelenmesi ve jüri heyeti raporunda öngörülen değişikliklerin yapılması için Kasım 1942 başında yeni bir komisyon kuruldu. Bu isimlerin belirlenmesi için Başbakanlıktan 27. 10. 1943’de Maarif ve Nafia Vekilliklerine; “Ebedi Şefimiz Atatürk için Prof. Emin Onat tarafından hazırlanan Anıt-Kabir Projesini tetkik ve neticesini Başvekalete bir raporla arz etmek üzere Maarif ve Nafia Vekaletlerince seçilecek mütehassıs birer mümessil ile Maarif Vekaleti emrinde çalışmakta olan Prof. Paul Bonatz’dan mürekkep bir heyet teşkili muvafık görülmüştür.
Vekilliğinizi temsil edecek zatın müstacelen seçilmesini ve alâkadarlara tebliği ile neticesinin bildirilmesini rica ederim” şeklinde bir yazı yazıldı. Bayındırlık Bakanlığı 2 Kasım 1943’te Başbakanlığa yazdığı yazı ile “Komisyonda bakanlığı temsilen Yapı İşleri Reisi Yüksek Mühendis Sırrı Day’ın seçildiğini” bildirdi. Eğitim Bakanlığı da 5 Kasım 1943 tarihinde Başbakanlığa yazdığı yazı ile “Komisyonda bakanlık adına İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Mimari Şubesi Şefi Sedat Hakkı Eldem ile Yüksek Mühendis Okulu Mimarlarından Prof. Paul Bonatz’ın bulunmasının uygun görüldüğü” bildirildi.
18 KASIM 1943’TE RESMİ KARAR ALINDI
Milli Eğitim Bakanlığı emrinde çalışan Prof. Paul Bonatz, Bayındırlık Bakanlığı Yapı ve İmar İşleri Başkanı Sırrı Sayarı ve Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü Başkanı Prof. Dr. Sedat Eldem’den oluşan bu komisyon projede yapılacak değişiklikleri, sanatçılarla da görüşülerek kararlaştırdı. Projede, kale ekseni ve Şeref Holü’nün etrafındaki odalar binanın anıtsal niteliğini kaybettirdiğinden eleştiri konusu oluyordu. Projede öngörülen değişiklikler bu bölümlerin iyileştirilmesini içeriyordu. Eser sahibi mimarlar Emin Onat ve Orhan Arda 5 Nisan 1943’te başlattıkları değişiklik çalışmalarını 7 Ekim 1943’te tamamlayarak komisyona teslim ettiler. Şartnameye göre yarışmayı kazanan projenin uygulanması ve kontrol hakları eser sahibine aitti. Bunun için komisyon, asıl anıt projesi ile anıt sahasına ait park alanı ve bu bütünlüğün Ankara Şehri İmar Planı ile olan ilişkisi hakkındaki düşüncelerini içeren bir yazılı karar alarak, bu hakları 18 Kasım 1943 tarihinde Emin Onat ile Orhan Arda’ya verdi. Komisyonun hazırladığı rapor, proje ve maketler Bakanlar Kurulu toplantısında incelenerek projenin uygulanmasına 18 Kasım 1943 tarihinde karar verildi: “Ebedî Şef Atatürk için Profesör Emin Onat ve Doçent Orhan Arda tarafından hazırlanmış olan Anıt-Kabir proje ve maketleriyle Başvekaletçe teşkil olunan komisyonun buna ait raporu İcra Vekilleri Heyetinin 18/11/1943 tarihli toplantısında tetkik edilmiş ve komisyon raporunda yazılı tavsiyelerden kendisince muvafık görülenler göz önünde bulundurularak yapılacak tadilâttan sonraki şekliyle tatbik edilmek üzere projenin kabulüne karar verilmiştir. İmzalar: Reisicumhur İsmet İnönü, Baş Vekil Şükrü Saraçoğlu ve Bakanlar.” 20 Kasım 1943’te de Anıtkabir inşaatının uygulanması ile Bayındırlık Bakanlığı görevlendirildi.
YARIN: Temel, devlet töreni ile atılıyor