MUSTAFA KEMAL PAŞA VE AMASYA TAMİMİ: MİLLİ İRADEYE DAYANMAK, MİLLETE GÜVENMEK (10)
“… İşte bu itibarla Amasya, İnkılâp ve Cumhuriyet Tarihi’nde daima ehemmiyetini muhafaza edecek bir mevki kazanmıştır.”
M. Kemal Atatürk (1924)
Kendilerine mektup gönderilen bu kişilerden Ahmet İzzet Paşa, Ahmet Rıza Bey, Câmi Bey, Kara Vasıf Bey ve Halide Edip Hanım o tarihlerde “Amerikan mandası” taraftarı olarak bilinmektedirler. Hatta Wilson Prensipleri Cemiyeti, 4 Aralık 1918’de Halide Edip Hanım’ın girişimleri ile kurulmuştur. Bunun gibi, eski bir İttihatçı olan Kara Vasıf Bey’in de “istiklal ve hakimiyete hiçbir veçhile halel gelmemek şartıyla Amerikalıların iktisadi ve fenni müzaheretinden (yardımından) bir zarar gelmeyebileceğini, bu hassas noktanın çok ve etraflıca incelenip Erzurum ve Sivas Kongrelerinde gündeme getirilmesini” istemiş olduğu bilinmektedir.
Burada isimleri ve konumları belirtilen kişilerden bazıları ile Mustafa Kemal Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı içerisinde birlikte görev yaptığı, bazıları ile de mütareke döneminde kişisel diyaloglar halinde olduğu bilinmektedir. Mesela Ahmet İzzet Paşa (Furgaç) ile Mustafa Kemal Paşa’nın yakınlığı Birinci Dünya Savaşı yıllarına gitmektedir. Kafkas Cephesi’nde Mustafa Kemal Paşa’nın 16. Kolordu Komutanı olduğu 1916 yılında bu kolordunun bağlı olduğu 2. Ordu’nun Komutanı Ahmet İzzet Paşa’dır. Bundan bir yıl sonra Ahmet İzzet Paşa, Kafkas Ordu Grubu Komutanı, Mustafa Kemal Paşa da bu gruba bağlı 2. Ordu Komutanı’dır. Mütareke döneminde de Mustafa Kemal Paşa’nın Ahmet İzzet Paşa ile görüşmeleri devam etmiştir. Ahmet İzzet Paşa bu dönemde kurulan hükümetlerde devamlı surette Mustafa Kemal Paşa’nın sadrazam adayı olmuştur.
Mütareke döneminde Mustafa Kemal Paşa’nın diyalog halinde olduğu diğer bir isim de Ahmet Rıza Bey olmuştur. Ahmet Rıza Bey’in Ayan Meclisi (Senato) Başkanı olarak gerek iç, gerekse dış politikada ağırlıklı bir yeri bulunmaktadır. II. Meşrutiyet Dönemi’nde İttihat ve Terakki Partisi’nin ön saflarında yer almış, ancak daha sonra bu konumundan uzaklaşmıştır. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İttihat ve Terakki Parti- “… İşte bu itibarla Amasya, İnkılâp ve Cumhuriyet Tarihi’nde daima ehemmiyetini muhafaza edecek bir mevki kazanmıştır.” M. Kemal Atatürk (1924) si’nin politikalarını ciddi bir şekilde eleştirmeye başlamıştır. Mütareke döneminde kendisini ciddi bir sadrazam adayı olarak görmüş, İtalya ve özellikle Fransa hükümetleriyle diplomatik girişimlerde bulunmuştur. Fransa ile yakınlığın sağlanmasında Ahmet Rıza Bey’in önemli bir rolü olmuştur.
AMERİKAN MANDASI FİKRİ REDDEDİLECEK
Câmi Bey ise son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde Misak-ı Milli’yi destekleyen Felah-ı Vatan Grubu’nun başkanlığı görevinde bulunmuştur.
Mektup yazmak için Amerikan mandası taraftarı olan bu kişilerin seçilmesinde ve bunların Sivas Kongresi’ne davet edilmelerinde önemli stratejik bir düşünce bulunmaktadır. Bu kişiler, özellikle İngiliz mandasına karşı olmaları ile İngiltere’nin Osmanlı Hükümeti üzerindeki baskı ve işgal politikasına karşı bir atmosferin oluşturulması amaçlanmıştır. İngiltere’nin emperyalist politikalarına ve uygulamalarına karşı olan bu insanların Milli Mücadele’ye kazandırılması gerekiyordu. Nitekim Sivas Kongresi’nde İngiliz mandası fikri ile Amerikan mandası fikri de reddedilecek ve milli istiklalin sağlanması yolunda kararlar alınacaktır. Bu şekilde İstanbul’da etkili ve söz sahibi olan politikacı, asker ve gazetecilerin gündemine Sivas Kongresi ve Milli Mücadele fikri girmiş olacaktır. Nitekim Seyit Bey ile Ferit Bey, TBMM’de üyelik ve Türkiye Cumhuriyeti’nde bakanlık; Kara Vasıf Bey ve Câmi Bey, TBMM’de milletvekilliği yapmış, Halide Edip Hanım, (sonradan Atatürk’le ters düşse de) Milli Mücadele’nin en ateşli taraftarı olmuştur. Ahmet Rıza Bey, Avrupa’da özellikle Fransa’da Milli Mücadele fikrinin propagandasını yapmıştır.
Mustafa Kemal Paşa’dan mektup ve davet alan on kişiden dördü, Ahmet İzzet Paşa, Nafia Nazırı Ferit Bey, Kara Vasıf Bey ve Ahmet Rıza Bey Amasya Kararları ve Sivas Kongresi hakkında görüşlerini açıklamışlardır. Ahmet İzzet Paşa hatıralarında bu mektuba yer vermemiştir. Diğerlerinin görüşleri, İstanbul’da mektupları sahiplerine ulaştıran Kara Vasıf Bey’in bir mektubu ile Ankara’da bulunan 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa’ya iletilmiştir. Ali Fuat Paşa bunların görüşlerini hatıralarında aktarmıştır. Bu görüşlerin bir değerlendirmesi için Sayın Mehmet Evsile’nin kaynakçada gösterilen çalışmasına bakılabilir.
AMASYA TAMİMİ’NİN ÖNEMİ VE SONUÇLARI
Mustafa Kemal Paşa, Hüseyin Rauf Bey ve 9. Ordu (3. Ordu) Müfettişlik Karargâhı’nda bulunan görevliler, toplam 14 günlük bir ikametten sonra Erzurum’a gitmek üzere 26 Haziran 1919 günü Amasya’dan ayrılmışlardır. Ayrılışta Amasyalılar, Paşa ve arkadaşlarını nasıl coşkulu bir şekilde karşılamışlarsa yine büyük bir kalabalıkla uğurlamışlardır. Amasya’da alınarak tüm yurda ve dünyaya yayımlanan kararlar hakkında çok değişik yorumlar yapıldığı görülmektedir. Milli Mücadele’nin programı/yol haritası olan bu karalar ile Türk milletinin işgalleri tanımayacağı, içinde bulunulan umutsuz ortamdan “kendi azim ve kararı ile kurtulacağı” güçlü bir şekilde vurgulanmıştır. Bu iradenin, bir kurtuluş çaresi olarak bazı ülkelerin manda ve himayesini düşünenlere de verilmiş açık bir cevap olduğu meydandadır.
Özellikle ilk maddede ortaya konulan esaslar, “milli istiklal” ve “milli egemenlik (milli irade)” kavramlarını öne çıkarmıştır. Hukuki bakımdan Erzurum ve Sivas Kongre kararlarına da etki edecek olan “milli irade” kavramı, TBMM açıldığı zaman “hâkimiyet kayıtsız ve şartsız milletindir” esasına dönüşecek yeni devletin rejimini de belirleyecektir. Amasya Kararları’nda toplanma şekli ve delegelerin seçimlerinin belirlendiği Sivas Kongresi ile meşruiyetin kaynağı olarak millet gösterilmiştir. Erzurum’da iken askerlik mesleğinden de istifa ederek “sine-i millete” dönen Mustafa Kemal Paşa, milletle birlikte, millete dayanarak mücadeleyi yürütecektir.
O zamana kadar yerel ve mevzii olarak yürütülen örgütlenme ve tepkiler bir merkezde toplanarak tek elden yürütülmeye başlanacaktır. Kararların ve burada oluşan “mukaddes ittifak”ın Milli Mücadele’nin lideri olarak Mustafa Kemal Paşa’yı öne çıkardığı ve Türk milletinin onun etrafında, liderliğinde toplanacağının işaretini vermiştir.
Kararlar aynı zamanda Mondros Mütarekesi ile Türk milletine giydirilmek istenilen elbisenin millet tarafından giyilmeyeceğini de ortaya koymuştur. Bu kararlar, İngilizlerin siyasetine uyarak ülkeyi kurtarmayı düşünen Saray ve İstanbul Hükümeti’ne karşı bir başkaldırıdır. Mustafa Kemal Paşa, Padişah Vahidettin ve İstanbul Hükümeti’nin takip ettiği siyasete tamamen aykırı olan Amasya Tamimi ile bir anlamda Osmanlı ve İtilaf Devletleri tezlerinden ayrılan Anadolu’nun milli programını açıklamış oldu: Vatanın, milletin ve devletin tam bağımsızlığı. Yine vatanın, bölünmez bütünlüğü ile korunması. İlk bağımsızlık bildirisi şeklindeki Amasya Tamimi kararları sonrasındaki bütün süreçleri ve kararları belirleyecek, Misak-ı Milli’nin esaslarını da oluşturacaktır.
Kararlardaki “Vatanın bütünlüğü, milletin istiklali tehlikededir” tespiti; emperyalist İngiltere, Fransa ve İtalya’nın arkasında durduğu, Doğu Anadolu’da bir “Türkiye Ermenistanı”, onun güneyinde ve Irak’ın kuzeyinde bir “Kürdistan” ve Karadeniz sahil şeridi ile içeride Çorum, Amasya ve Sivas’ın bazı bölümlerini içeren “Pontus Rum Cumhuriyeti”nin kabul edilmeyeceğini tüm dünyaya haykırmıştır. Amasya Tamimi ile Türk milliyetçiliği fikri, Milli Mücadele’nin esası, özü, temel yapısı; milleti harekete geçiren, ona milli bilinç ve milli vicdanının sesini duyuran politik tutumun hedeflerini gösteren ilke olmuştur.
KAYNAKLAR
AKŞİN, S., “Amasya Toplantısı ve Amasya Kararlarının Mahiyeti”, I. Milli Mücadele’de Amasya Sempozyumu (20-22 Mayıs 1986 Amasya), Eser Matbaası,Samsun, 1986, s. 30-35.
ATATÜRK, G. M. K., Nutuk 1919-1927, Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan: Z. Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2012.
ATAY, F. R., Çankaya, Atatürk’ün Doğumundan Ölümüne Kadar, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004.
CEBESOY, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul, 2000.
DEMİRAY, A., “Mustafa Kemal ve Amasya”, Yeni Tanin, 22 Haziran 1981.
DEMİRAY, A., Resimli Amasya Tarihi, Güney Matbaacılık, Ankara, 1954.
ERDEN, A. R., Makine Başında Mustafa Kemal’le Amasya’da Onbeş Gün: Hatırat, Hazırlayan: T. Fethi, İstanbul, 1989.
EVSİLE, M., “Amasya Tamimi ve Atatürk’ün Amasya’daki Faaliyetleri” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XIV., Sayı: 40 (Mart 1998), s. 69-96. https://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/Mehmet-EVS%c4%b0LE-Amasya-Tamimi-ve-Atat%c3%bcrk%-c3%bcn-Amasyada ki-Faaliyetleri.pdf
Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, Koleksiyon: Atatürk, Dolap No: Özel, Göz No:1, Klasör No: VI., Dosya No:1335-7, Fihrist No: 1, 1-1.
GEREDE, H., Hüsrev Gerede’nin Anıları: Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve Devrimler, Hazırlayan: S. Önal, Literatür Yayınları, İstanbul, 2003.
KANDEMİR, F., Hatıraları ve Söyleyemedikleri İle Rauf Orbay, Ankara, 1965.
KARABEKİR, K., İstiklal Harbimiz, 2.Baskı, İstanbul, 1988.
KILIÇ, M., Amasya Genelgesi ve Protokolü, T.C. Amasya Valiliği Yayınları, Amasya, 2004.
KODAMAN, B., “İstiklal Beyannamesinin İlanı İçin Neden Amasya Seçilmiştir”, 67. Yılında Amasya Tamimi, Hazırlayan: H. Menç, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Amasya, 1986, s. 7-10.
KURAN, E., “Milli Mücadele’de Amasya Tamimi’nin Önemi”, Milli Mücadele’de Amasya Sempozyumu, Amasya Valiliği, Amasya, 1986, s. 46-50.
KUTAY, C., “Amasya Protokolündeki Gizli Madde”, 67. Yılında Amasya Tamimi, Hazırlayan: H. Menç, Amasya Belediyesi
Kültür Yayınları, Amasya, 1986, s. 16-20. KUTAY, C., Kurtuluş Savaşı’nın Maneviyat Ordusu, Yelken Matbaası, İstanbul, 1977.
MENÇ, H., Milli Mücadele Yıllarında Amasya Portreler - Belgeler, Ankara, 1992.
ÖZDEMİR, H., Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Amasya Valiliği, Amasya, 2004.
TAŞDEMİR, S., “Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğum Belgesi: Amasya Tamimi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:XXI., Sayı: 63 (Kasım 2005), s. 1071-1089. https://www.atam.gov.tr/ wp-content/uploads/Serap-TA%c5%9eDEM%-c4%b0R-T%c3%bcrkiye-Cumhuriyetinin Do%c4%9fum-Belgesi-Amasya-Tamimi.pdf
(BİTTİ)