ATATÜRK’TE İSLAMÎ BİLGİ İLE BİRİKİMİN OLUŞUMU VE KAPSAMI-9

Atatürk Kitaplığı’nın ilk çekirdeğini İstanbul’dan saraylardan seçilip getirtilen devlet yönetimine ilişkin seçme eserler oluşturmuştur. Ardından kimi resmi kurumlardan ilgili kitaplar derlenerek kitaplık zenginleştirilmiştir.

Tarih kitaplarından dini kitaplara, yönetim kitaplarından askerlik sanatına, edebiyattan sosyolojiye, fen bilimlere gerekli olan ne varsa, büyük bir özenle derlenip değerlendirilmiştir. Kitaplık oluşturulurken, yoğun olarak İstanbul’daki devlet kitaplıklarından, Fransız, Rus, Alman, İngiliz edebiyatından ve cumhuriyetle birlikte büyük bir atılım içine giren ve aydınlanma hareketine dönüşen Türk edebiyatından eserler aralıksız izlenip kitaplığa kazandırılmıştır. Bir yabancının Atatürk Müze Köşkü’nü ziyaret ettikten sonra müze anı defterine içtenlikle yazdığı “Büyük Atatürk, bu kadar küçük binadan, bu kadar büyük bir ulusu nasıl yönettiniz…” cümlesinde ifade ettiği gibi; Atatürk’ün 1921-1932 yılları arasında hem konut, hem Cumhurbaşkanlığı Makamı olarak kullandığı ve bugün “Atatürk Müze Köşkü” olarak adlandırılan yapı, toplam 500 metrekare dolayındadır ve iki kattan oluşmaktadır. İşte, fiziki alanı küçük, ama ruhu ve tarihsel niteliği son derece büyük bu evin en görkemli alanı “Kitaplığı” olmuştur. Türkiye’nin, tüm tarihi yapıları içinde böylesine etkileyici, böylesine farklı ve çekici başka bir alan bulunduğunu söylemek güçtür. Çünkü, bu odada cumhuriyet kurulmuştur ve Büyük Nutuk yazılmıştır. Burası bir okuma ve bir bilgi üretme, ulusal vizyon belirleme, ulusal devrimlerin fikir temellerinin hazırlanma yeri olmuştur.

HER TÜR KİTAP VAR

Atatürk’ün, kitapları temel kaynak olarak görüp, tüm yönetim ve halk kitlelerine bu yönde milli bir ruh ve yaşam biçimi aşılama çabasında olduğunu belirtmek gerekir. Bu tutumun, Cumhurbaşkanlığı Kitaplığı’nın da temelini atma, altyapısını, hatta felsefesini oluşturma gibi ayrı ve özel bir yeri bulunmaktadır. Atatürk Kitaplığı’nın ilk çekirdeğini, İstanbul’dan saraylardan seçilip getirtilen, devlet yönetimine ilişkin seçme eserler oluşturmuştur. Ardından kimi resmi kurumlardan ilgili kitaplar derlenerek kitaplık zenginleştirilmiştir. Atatürk, gerek gördüğü ve önemsediği eserleri, doğrudan almak ya da aldırmak yollarıyla Cumhurbaşkanlığı’na kazandırmıştır. Bir dönem, Paris’ten oldukça yüksek sayılarda, dönemin en saygın eserleri getirtilmiş, bunu dünyanın önemli kültür ve yayın merkezleri izlemişlerdir. Kitaplarla ilgili olarak Atatürk’ün ölümünden sonra üç önemli envanter çalışması yapılmıştır. Bunların ilki Atatürk’ün ölümünden hemen sonra (30 Aralık 1938) başlanan “Tereke Sayımı”dır. İkincisi 1973 yılında Milli Kütüphane Genel Müdürü Dr. Müjgan Cunbur başkanlığında bir komisyon tarafından Cumhurbaşkanlığı ve Anıtkabir’de korunan Atatürk Kitaplığı’nda yapılan bir çalışma ile hazırlanan “Atatürk’ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu”dur. Nihayet üçüncüsü de Atatürk’ün Doğumunun 125.Yılı Anısına 2006’da Cumhurbaşkanlığı tarafından “Atatürk’ün Kitaplığı” adı altında yapılan geniş kapsamlı ve karşılaştırmalı bir çalışmadır. 2004’te başlanan bu çalışma Atatürk’ün okuduğu ve yazdığı kitaplara ilişkin bibliyografik bilgiler içermesi yanında, onun yaşama gözlerini yumduğu tarihte kitaplığında bulunan eserlerin neler olduğu ve günümüzde nerede bulunduklarının tespitini içermektedir. Bu tespitlerin “Tereke” kayıtlarından hareketle başarılı bir şekilde yapıldığı görülmektedir. Atatürk’ün Özel Kütüphanesi’ndeki kitapların sayısı Tereke kayıtlarına göre, 4.433 sayıda, 7.338 parça; Katalog’a göre ise, 4.289 sayıda, 10.000 bibliyografik künye olarak tespit edilmiştir. Atatürk’ün özel kütüphanesinde yer alan kitaplar bugün iki önemli müze-mekânda muhafaza edilmektedir: Çankaya Atatürk Kitaplığı (Cumhurbaşkanlığı Müze Köşk), Anıtkabir Atatürk Kitaplığı (Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi). Çankaya Atatürk Kitaplığı’nda 2.068, Anıtkabir Atatürk Kitaplığı’nda ise 2.151 olmak üzere toplam 4.219 adet kitap kayıtlıdır. Atatürk’ün oluşturduğu özel kitaplığındaki süreli yayınlar dışındaki kitapların değişik bilim dallarındaki dağılımı da onun ne kadar geniş bir yelpazede bilgi edinmek ve böylece kendisini sürekli yenilemek istediğini göstermektedir. 1973’te yayımlanan Atatürk’ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu (Milli Kütüphane Yayını)’nda kitapların bilim dallarına göre dağılımı gösterilmiştir. Atatürk’ün özel kütüphanesinde yer alan kitapların sayıca durumu aynı zamanda onun ilgi alanı veya uğraştığı konuların önem derecesini de göstermektedir. Bu anlamda bakıldığı zaman, “Tarih” ön planda, bunun içinde de “Türk dünyası tarihi” ilk sırada yer almaktadır. Bu sıralama aşağıdaki ilk tabloda gösterilmiştir.

TEK TEK NOT DÜŞÜLMÜŞ

Atatürk’ün Özel Kütüphanesi Katoloğu’nda 106 konu başlığı altında toplanan (ve 102 konu başlığında künye sayısı alan) kitapların bütünü dikkate alındığında, aşağıdaki ilk tabloda kitap sayıları belirtilen konuların kütüphane genelindeki ağırlıkları, Atatürk’ün yaşamı boyunca ve yeni Türkiye’nin kuruluşundaki yüce çabaları içinde hangi konulara ağırlık verdiğinin bir göstergesi de olmaktadır. Bu dökümün ortaya koyduğu ilginç bir sonuç da, edebiyat alanındaki kitapların, Atatürk’ün temel ilgi ve inceleme alanına giren kitapları izleyen bir çoklukla, kütüphanede yer almış olduğudur. Aşağıdaki ilk tabloda döküme alınmayan ve kütüphanenin yaklaşık % 37’sini oluşturan 1.576 kitap ise, 82 konu başlığına dağılarak kütüphanede yer almaktadır. Atatürk’ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu’nda verilen bilgilerden biri de, kitaplar üzerinde bulunan işaret ve notların ayrıntılı olarak dökümüdür. Çoğunun Atatürk tarafından konulduğunu bildiğimiz bu işaret ve notlara göre yapılan bir tasnif ise, Atatürk’ün okurken hangi konulardaki kitaplar üzerinde ve o kitaplardaki hangi bölümler üzerinde önemle durduğunu belirlemek açısından yararlı olacaktır: Katalogdaki bilgiler veri olarak alındığında, Atatürk’ün kütüphanesinde 194’ü işaretli, 9’u notlu ve 101’i işaretli-notlu olmak üzere, 304 işaretlenmiş kitap bulunmaktadır. Bu kitaplardan 192’si Fransızca, 91’i Türkçe, 9’u İngilizce ve 12’si Almanca, başta olmak üzere diğer yabancı dillerde basılmıştır. Fransızca kitapların çoğu yalnızca işaretlenmiş iken, Türkçe kitaplarda notlu ve işaretli kitap sayısının daha çok olduğu görülüyor. “Değişik Konular 1” ve “Değişik Konular 2” olarak gösterilen kitapların konuları, dilleri ve sayıları da şu şekildedir: Eğitim, ders kitapları, psikoloji, genel dil bilimi, Türk tiyatrosu, başka diller edebiyatı, biyografi, Latince, Hristiyan olmayan dinler ve mühendislik konularında, 11’i Fransızca ve 9’u Türkçe olmak üzere her konuda ikişer kitaptan 20 kitap ve kamu yönetimi, sosyal refah, karşılaştırmalı dil bilimi, din, felsefe sistemleri, metafizik, estetik, kütüphanecilik, heykeltıraşlık, müzik, güzel sanatlar, dinlenme ve eğlence, edebiyat, Türk romanı ve hikâyesi, Türk edebiyatından çeşitli eserler, Türk edebiyatı tarihi, İngiliz edebiyatı, Afrika tarihi ve kimya konularında 5’i Türkçe, 10’u Fransızca ve 4’ü öbür dillerde olmak üzere, belirtilen her konudan birer kitaptan 19 kitap daha işaretli ve veya notlu kitaplar içinde yer almaktadır. Atatürk’ün özel kütüphanesinde dikkat çeken bir diğer husus da imzalı hediye kitapların varlığıdır. Kütüphanede her dilden, çoğu yazarı, çevirmeni ya da yayıncısı tarafından armağan edilen çok sayıda kitap bulunmaktadır. Bunlar arasında; Finlandiya Hükümeti’nin armağanı olan bir kitap, İngiliz Kralı’nın ithafı ve çevirmen imzalı bir kitap, F. Von der Goltz imzalı bir kitap ile İsmet Paşa ve Fevzi Çakmak imzalı kitaplar da bulunmaktadır. Ayrıca, yukarıda bir vesile ile bahsettiğimiz, Fransız kadın gazeteci Berthe Georges-Gaulis imzalı dört kitap ile İngiliz kadın gazeteci Grace M. Ellison imzalı bir kitap vardır. Atatürk’ün kütüphanesindeki kitaplar incelendiğinde; doğrudan İslam ve diğer dinler ile ilgili olanlar ve dinler tarihi bakımından önem taşıyan tarih, coğrafya ve siyasal bilimler konularındaki kitapların tüm kitaplar içindeki oranı % 28.5’tir. Yani kütüphanesinin yaklaşık üçte biri din, dinler, İslam ve bunlara yakın konulara ait kitaplardan oluşmaktadır. Hukuk konulu kitaplar da bu listeye eklendiğinde oran % 30’ları geçmektedir. Bunların adedi ve yüzde olarak oranları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

KİTAPLARIN KONULAR AÇISINDAN ÖNEM SIRALAMASI

Atatürk’ün özel kütüphanesindeki (katalog kayıtlarına göre) toplam 4.289 kitaptan 161’i doğrudan din konusu ile ilgilidir. Bunlardan 111’i İslam diniyle, 22’si Hristiyanlıkla, 12’si diğer dinlerle, 10’u genel olarak dinle, 6 tanesi de diğer dini alanlarla ilişkilidir. Bunların bütün kütüphaneye oranı % 3.8’tir. Doğrudan din, dinler ve İslamiyet’le ilgili bu kitapların dökümü aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

DİN KONULU KİTAPLARIN ALT KONU VE SAYICA DAĞILIMI

NOT: Bu yazının kaynakçası için şu eserimize bakınız: Ali Güler, Atatürk ve İslam, Halk Kitabevi, İstanbul, 2016. BİTTİ