100. YILINDA ERZURUM KONGRESİ (23 TEMMUZ-7 AĞUSTOS 1919)-11

Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Kongresi’yle ilgili olarak elde edilen sonuçlardan memnun idi. İbrahim Süreyya Yiğit’i yanına çağırtıp birlikte kongre kararlarını değerlendiren Mustafa Kemal, gözetilen ana amacı şöyle belirtmişti: “Memlekette irade-i milliye hâkim olacak. Kuva-yı Milliye de bu iradeye tâbi. Hakikat bu olunca neler olmaz?”

AYRICA Elazığ vilayetinden (Merkez, Dersim ve Malatya ile Adıyaman dahil) beş ve Diyarbakır vilayetinden (Merkez, Mardin, Siverek dahil) üç temsilci Erzurum Kongresi için seçilip yola çıkmışlarsa da o zamanki İstanbul Hükümeti’ne sıkı bir şekilde bağlı olan valiler tarafından engellenip, gönderilmemişlerdir.

Elviye-i Selase (Kars, Oltu-Ardahan ve Artvin- Batum) adına Erzurum’a gelen temsilciler ise Mondros Mütarekesi’ne aykırı olur diye kongreye katılamamışlardır. Zira Erzurum Kongresi Beyannamesi’nin 6. Maddesi’nde belirtildiği gibi Türkiye’nin yeni milli sınırları, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalamaya mecbur kaldığımız Mondros Mütarekesi’ne göre tespit edilmişti. Bu yüzden Artvin dahil Ardahan ve Kars’tan 4, Nahcivan’dan 1 temsilcinin Erzurum Büyük Kongresi’ne katılma talepleri kabul edilmemiştir. Ancak Elviye-i Selase temsilcileri kongrede resmen temsil edilmemişlerse de onları temsilen bir kişi kongrede bulunmuştur. Bayezid (Ağrı) Sancağı (Bayezid, Diyadin, Karakilise, Eleşkirt, Toprakkale ve Tutak kaza ve kasabalarını içeriyordu) adına kongreye katılan Avukat Hüseyin Avni (Ulaş) Bey onları da temsil etmiştir.

Delege bağlamında kongreye katılım bakımından büyük bir teveccüh olduğunu söylemek mümkündür. Katılmak isteyip de katılamayan, açılışa yetişemeyen, kongre başladıktan sonra gelen, hastalanarak gelemeyen, kongre sırasında hastalanarak izin isteyip ayrılan delegeler olmuştur. Erzurum Kongresi ile ilgili bütün belgeleri yayımlayan Merhum Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun kongre tutanaklarını esas alarak verdiği rakama göre kongreye toplam 63 delege katılmıştır. Bunların geldikleri yerlere göre sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Mustafa Kemal Paşa Erzurum’da önemli mesajlar veriyor: “Hükümet şekli Cumhuriyet olacaktır!”

Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Kongresi ile ilgili olarak elde edilen sonuçlardan memnun idi. Kongrenin bittiği 7 Ağustos 1919 gününün gecesi, ülkenin kurtuluşundan sonra yapacağı inkılapların da ana unsurlarını ilk defa arkadaşlarına açıklayacaktır. Bitlis Valiliğinden alındığından beri yanından ayrılmayan Mazhar Müfit’in (Kansu) anlattığına göre; kalmakta oldukları binada geceleyin odalarına çekildikten sonra onu ve İbrahim Süreyya Yiğit’i yanına çağırtıp birlikte kongre kararlarını değerlendiren Mustafa Kemal gözetilen ana amacı şöyle belirtmişti:

“Memlekette irade-i milliye hâkim olacak. Kuva-yı Milliye de bu iradeye tâbi. Hakikat bu olunca neler olmaz?”

Süreyya Yiğit’in Milli Mücadele’yi kazanmakla işlerin bitmeyeceğini, çok yönlü çalışmak, inkılaplar yapmak gerekeceğini öne sürmesi üzerine de Mazhar Müfit’ten not defterini getirmesini istemiş ve sigarasını birkaç kez tüttürdükten sonra şunları yazdırtırmıştır:

1. Zaferden sonra hükümet şekli cumhuriyet olacaktır..
2. Padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince icap eden muamele yapılacaktır.
3. Tesettür kalkacaktır.
4. Fes kalkacak, medeni milletler gibi şapka giyilecektir.

Dikte ettirilen bu dönüşümlerin gerçekleştirilmesini pek mümkün bulmayan Mazhar Müfit Kansu’nun bu noktada elinden kalem düşmüştü. Mustafa Kemal niçin duraksadığını sorunca da büyük bir samimiyetle; “Darılma amma Paşam, sizin de hayalperest taraflarınız var” diye cevap vermişti. Mustafa Kemal cevabı umursamayarak, “Bunu zaman tayin eder. Sen yaz” diye sıralamayı sürdürdü.

5. Latin harfleri kabul edilecek. Mustafa Kemal Paşa yazdırmaya devam etmek istediği halde, “Cumhuriyetin ilanına muvaffak olalım da üst tarafı yeter” kanaatinde olan Mazhar Müfit Kansu, yazmayı bırakmış, defteri kapatmıştır.

Prof. Dr. Şerafettin Turan; “7/8 Ağustos 1919 gecesi gün ağarmaya başlarken Kansu’nun defterine yazdıklarının gerçek olup olmadığına ilişkin bazı görüşler öne sürülmektedir. Mustafa Kemal’in 1916 Kasımında Bitlis’te Kurmay Başkanı İzzettin Çalışlar ile kadının toplum içindeki durumu ve “tesettür” hakkında konuşmaları ve 1918’de Karsbald’da gelecekte bir coup (darbe) biçiminde gerçekleştirmeyi düşündüğü “devrim”in unsurlarına ilişkin olarak kendi eliyle not defterine yazdıkları dikkate alınacak olursa, Erzurum’da yazdırdıklarının doğruluğundan şüphe duymamak gerekir.” demektedir.

Mustafa Kemal, o gece bunları yazdırırken Mazhar Müfit Kansu’dan defterin o yaprağını hiç kimseye göstermemesini de istedi. Yıllar sonra şapka giyilmesine ilişkin yasa çıkartıldığında ise Kastamonu’dan Ankara’ya dönen Mustafa Kemal Paşa garda rastladığı Mazhar Müfit’e, “Azizim Mazhar kaçıncı maddeye geldik? Notlarına bakıyor musun?” şeklinde takılmıştır.

KAYNAKLAR: l Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (Meclis ve Mustafa Kemal Özel Sayısı), Yıl: 56, Sayı: 120 (Nisan 2007). l ATATÜRK, G. M. K., Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (Bugünkü Dille), HAZIRLAYANLAR: A. Sevim, İ. Öztoprak, M. A. Tural, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006. l ATATÜRK, G. M. K., Nutuk, Sadeleştiren ve Yayıma Hazırlayan: E. S. Yalçın, Berikan Yayınları, Ankara, 2011. l BAYKAL, B. S., Erzurum Kongresi İle İlgili Belgeler, Ankara, 1969. l ÇİL, Y., Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2005. l DAYI, E., Erzurum Kongresi ve Elviye-i Selase Meselesi, Erzurum, 1997. l DURSUNOĞLU, C., Milli Mücadele’de Erzurum, Erzurum Kitaplığı, 2. Baskı, 1998. l GOLOĞLU, M., Erzurum Kongresi, Ankara, 1968. l GÜLER, A., Milli Mücadele Kahramanı Kazım Karabekir (Emrinizdeyim Paşam), 2. Baskı, Halk Kitabevi, İstanbul, 2017. l KANSU, M. M., Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C: 1., Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997. l KARABEKİR, K., İstiklal Harbimiz, C: 1., Ankara, 1991. l KIRZIOĞLU, M. F., Bütünüyle Erzurum Kongresi, Kültür Ofset, Ankara, 1993. l KONUKÇU, E., Mustafa Kemal Atatürk Döneminde Erzurum, Erzurum, 1999. l SELVİ, H., Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000. l TAŞYÜREK, M., Erzurum Kongresi ve I. TBMM’nde Erzurum Milletvekilleri, İstanbul, 2000. l TURAN, Ş., Mustafa Kemal Atatürk Kendine Özgü Bir Yaşam ve Kişilik, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2004.

NOT: Değerli okuyucular, Erzurum Kongresi’nin 100. yılı vesilesi ile 29 Temmuz 2019 gününden beri kaleme aldığımız yazı serisi burada sona ermiştir. Sıla-i Rahim için bir süre izin kullanacağım. İzin dönüşü yeni tarih yazılarıyla görüşmek üzere hoşça kalınız.