TÜRK KAPISI NAHÇIVAN -5-

Şarki Arpaçay: Uzunluğu, su oranı ve üretime yaptığı katkı itibarıyla Nahçıvan’ın en önemli çayıdır. Ermenistan’da 3.000 metre rakımda doğar. Su toplayıcı sahası (havzası) 2.630 kv.km.; uzunluğu 124 kilometre olup, kuzey-güney istikametinde akan birçok dağ çayını da bünyesine katarak, Azizbekov- Malişka-Behegnadzor-Areni istikametinde elverişli bir vadi tabanı oluşturarak, areni batısından yaklaşık 1.500 metre rakımdan Nahçıvan topraklarına girer. Cegazir, yaycı ve ahuraçay gibi kollara ayrılır. Yatağının 150-200 metreyi bulduğu yerler vardır.

Arpaçay üzerinde inşa edilen birbiri gerisindeki iki su ambarı (baraj)ndaki su ile şerur ovasının % 60’ı sulanabilmektedir.

Cehri çayı: Ermenistan’dan doğar ve buzkov bölgesinden Nahçıvan’a girer. Cehri-Nahçıvan yolunu nazarabat’ta keser. Nazarabat’ın 2 kilometre güneyinde Nahçıvan çayı ile birleşir. Nahçıvan çayını besleyen 26 büyük koldan biridir.

Nahçıvan çayı: Nahçıvan arazisindeki ikinci büyük çaydır. keçel dağı ve siskatar dağlarının güney yamaçlarındaki su kaynaklarından oluşur, uzunluğu 81 kilometredir. Nahçıvan çayın 26 büyük kolu vardır. Cehri çayı, Şahpuz çayı, Kükü çay, Selesüz çay, Kahabçay bunlardan bazılarıdır. Biçenek’ten sonra Aşağı Kışlak bölgesinde dar bir boğazdan geçer, birçok dağ çayını bünyesine aldıktan sonra Aşağı Kışlak’tan itibaren Nahçıvan çayı olarak devam eder. Nazarabat’ın 2 km güneyinde cehri çayı ile birleşerek Aras nehrine dökülür. Sisian- Angehayut-Biçenek-Nahçıvan karayolu bu çaya paralel uzanır. Üzerinde, yerleşim birimlerini birbirine bağlayan dört adet köprü vardır. Köprülerden bir tanesi Biçenek geçidinin çıkışındadır.

Nahçıvan çay ve kollarından sulamada geniş olarak istifade edilmektedir. Çayın akışını düzenlemek için suni göller meydana getirilmiştir. Genellikle, Babek ve Şahpuz rayonlarının başlıca sulama kaynağı Nahçıvan çayıdır. Yaklaşık 15.000 hektar araziyi sulamaktadır.

Elince çayı: Nahçıvan’ın üçüncü önemli çayıdır. Hazinedere ve Leketağsu erefse’nin kuzey ve doğusundaki zengezur silsilesindeki alçalıdağ, gabahlıdağ’daki birçok çayın birleşmesinden meydana gelir, uzunluğu 61 kilometredir. Erefse-Nehrem doğusundaki karayolu bu çaya paralel uzanır. Üzerinde bulunan iki köprü vardır Bunlardan Nahçıvan-Culfa karayolunun 25’inci kilometresindeki köprü önemlidir.

Gilan çayı: tibi tepesi doğusundaki zengezur silsilesinde doğar, uzunluğu 53 kilometredir. Karaulhane dağının doğusunda başlayan ve culfa- Ordubat karayoluna inen asfalt yola paralel uzanır ve başdiza yerleşim biriminde bu yolun doğusuna geçer. Bu noktada bir köprü bulunur. Gilan çayı, culfa ve ordubat’taki 2.000 hektar alanı sulamada kullanılır.

Ordubat çayı: şıhyurdu dağından doğar, 19 kilometre uzunluğundadır. Hiyusniyus›tan itibaren ordubat’a kadar asfalt yolu takip eder. Uzunluğu 16 kilometre olan 21 kanalla ordubat bölgesindeki tarım alanlarının sulanmasında kullanılır.

Aras nehri: dilucu kuzeyinde, Nahçıvan-Ermenistan- Türkiye sınırının birleştiği bölgeden, 700 metre rakımdan Nahçıvan’a girer; kilit güneyinden yaklaşık 1.000 metre rakımdan Nahçıvan’ı terk eder. Güneye doğru Aras su ambarına kadar menderesler çizerek yavaş akar. Aras nehri üzerinde İran culfası ile Nahçıvan’ın culfa Rayonu’nu demiryolu ve karayolu köprüleriyle birbirine bağlayan iki yol mevcuttur.

GÖLLER, BARAJLAR VE GÖLETLER

Nahçıvan’da dört adet göl vardır. Nahçıvan arazisi kurak bir iklime sahip olduğundan göllerin sayısı az ve hacmi küçüktür. Arazinin tabi gölleri (Göygöl, Salvartı, Kanlıgöl, Batabat) esasen Nahçıvan çayının ve gilan çayının havzasına aittir. Kanlıgöl ve salvartı gölü aynı isimli bu çayların kaynaklarından, göygöl ise sakkarsu çayının (Gilan çayının sol kolu) kaynağından oluşmuştur. Göller ve özellikleri şu şekildedir:

Bölgede irili ufaklı yirmi sekiz adet su ambarı (su tutarı, gölet, baraj) vardır. Baraj ve göllerin kapladığı alan 536 km2 dir.

En büyük su ambarları kuzeydoğudaki arpaçay Su Ambarı ve İran sınırının bir bölümünü teşkil eden Aras Su Ambarı’dır. Arpaçay Su Ambarından sulama maksadıyla faydalanılır. Özellikle şerur ovasının tamamı bu barajdan sulanmaktadır. İki bölümden oluşan Arpaçay Su Ambarı; alt baraj ve üst baraj olarak isimlendirilmektedir. Alt baraj, 404 m uzunluğunda, 200 metre genişliğinde, yaklaşık 7-10 metre derinliğe sahip 36 m3/sn. su bırakma kapasitesine sahiptir. Üst baraj 5 kilometre uzunluğunda, 3 km genişliğinde 150 milyon m3 su tutma, 700 m3/ sn. su bırakma kapasitesine sahiptir.

Aras su ambarı ise 40 kilometre uzunluğunda, 20 kilometresi yaklaşık 4 kilometre eninde 1,5 milyar m3 su havzasına sahip olup; İran ile ortak kullanılmaktadır. Nahçıvan ve İran’ın ayrı ayrı 2’şer tribünlü 2 termik santralı mevcut olup; halen her iki tarafında 1’er tribünü çalışmakta ve bu tribünden 15 megawattlık elektrik üretimi yapılmaktadır.

Nahçıvan’daki su ambarları ve özellikleri şu şekildedir:

Ülkeyi bir ağ gibi ören ve tarım alanlarının sulanmasında kullanılan su boru hatları, yüzey altından geçmektedir. Nahçıvan düzlüklerinin sulanması büyük ölçüde bu hatlarla sağlanmaktadır.

TOPRAK VE BİTKİ ÖRTÜSÜ

Nahçıvan arazisi, kapalı bir çukurlukta yerleşmiş olduğu için kendisine has fiziki-coğrafi şartlara sahiptir. Ülke toprakları, Küçük Kafkas’ın güneybatısı ve Orta Aras Çukuru’nun bir bölümünü kaplamaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi; Nahçıvan arazisinin yüksekliği, 600 metre (Aras vadisi) ile 3.906 metre (Kapıcık Dağı) arasında değişmektedir. Orta yüksekliği 1.400 metredir. Arazinin 2/3’lük bölümünü dağlar, 1/3’lük bölümünü ise Aras boyu düzlükler oluşturmaktadır. Nahçıvan toprak örtüsünün şekillenmesinde ilk başta bu arazi yapısı rol oynamıştır ve halen de oynamaya devam etmektedir. Dağlık sahalarda kar ve yağmurların, akarsuların ve sert iklim şartlarının tesiri neticesinde güçlü aşınma ve erozyon olmaktadır. Sonuçta, geniş sahalarda toprak örtüsü aşınmakta ve aşağılara taşınmakta, dağılmaktadır. Çıplak kayalıklar meydana çıkmakta, derelerde ise aşınma materyalleri toplanmaktadır. Düzlük alanlarda ise, sıcak ve kurak iklim şartlarında oluşmuş yarı çöl alanlar, yoksul bitki ve toprak örtüsüne sahiptir. Nahçıvan’da toprak örtüsünü şekillendiren diğer iki faktör de, bitki örtüsü ve insanların zaman içindeki üretim faaliyetleridir. Çeşitli bilim adamları tarafından yapılan çalışmalara göre Nahçıvan arazisinde 15 adet toprak tipi tespit edilmiştir. Nahçıvan’ın sert kara iklimine sahip olması, yağışların azlığı, havanın kurak, yazın, kısmen de sonbahar aylarının yağışsız ve sıcak geçmesi, kışın soğuk olması, ısı farkının yüksek olması bitki örtüsünün oluşmasında ve şekillenmesinde etkili olan amillerdir. Bu nedenlerden dolayı, genellikle zayıf ve tek tipli (kserofit) bitkiler gelişmiştir. Bölge bitki örtüsü bakımından genel olarak çıplaktır.

Buna karşılık; Azerbaycan’ın diğer coğrafi bölgelerine göre zengin bir flora vardır. Arazi yönünden çok da geniş olmayan Nahçıvan’da bitki çeşidi yaklaşık olarak 2.500 kadardır. Bunun da 30 kadarı günümüzde işlenmektedir. Yabani bitkilerin 123 bölümü ve 697 cinsi mevcuttur.

YARIN: BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN KAPLADIĞI SAHALAR